Dit is de titel van mijn nieuwe boek, een essay over hoe wij als acterende burgers de democratie vernieuwen. De Kernvraag: stel dat niet de afzonderlijke ‘ik’, ‘organisatie’, of ‘actor’, maar juist de verbinding tussen actoren de bouwsteen van de samenleving is. Hoe moeten wij dan de spelregels voor ons maatschappelijk verkeer gaan vormgeven? Hoe gaan we (dan) met elkaar om?
Hieronder staat een aantal kernthema’s die ik aanroer:
Acterende Burgers en Consumerende Burgers
Acterende burgers wachten niet op instructie van welk ‘boven’ dan ook om problemen in samenwerkingsketens waar zij in betrokken zijn, op te pakken. Acterende burgers beschikken over vier cruciale competenties. Ze zijn:
- Autonoom: ze kunnen zelfstandig tot een eigen oordeel komen;
- Lotsverbonden: ze realiseren zich dat het eigen geluk en ongeluk verbonden is met de samenleving als geheel;
- Betrokken: ze leven niet voor zich zelf, maar in betrokkenheid op de ander;
- Oordeelkundig: ze hebben respect voor de feiten en omstandigheden die spelen rond samenwerkingsproblemen en zijn bereid zich daarin te verdiepen alvorens tot een oordeel te komen.
Het tegendeel van de acterende burger is de consumerende burger, die de dingen neemt, zoals ze komen. Wij zijn allen voor het grootste deel van de tijd en voor de meeste vraagstukken waarmee we te maken hebben consumerende burgers. Maar…, het is ons democratisch recht om te acteren in die situaties die wij van belang vinden.
Waardevolle verbindingen, of waardelekken
De verbindingen tussen ketenpartners horen ‘waardevolle verbindingen’ te zijn, dat wil zeggen verbindingen die voor de telkens betrokken partners een ‘plus’ opleveren. Dit hoeft niet altijd even groot te zijn en evenmin hoeft het altijd in geld uitgedrukt te zijn. Het tegendeel is een ‘waardelek’. Dat is een situatie waarin een verbinding voor één partner een plus en voor de ander een ‘min’ oplevert. Iemand besteedt tijd en energie, zonder dat daar een wezenlijke vergoeding voor wordt gegeven. Strikt genomen is dit diefstal, of –als het langer duurt –afpersing. De wijze waarop wij op dit moment met onze planeet omgaan kunnen we zien als een stelsel van waardelekken: we persen de planeet grootschalig af.
Samenwerken = samen werken
Wat ons onderscheidt van het dier is ons vermogen om grootschalig én flexibel te kunnen samenwerken.Samenwerken betekent niet dat je allemaal op het zelfde moment precies het zelfde doet. Je maakt juist ‘als jij dit doet, doe ik dat’-afspraken. Samenwerken doe je omdat je zo dingen kunt doen, die je in je eentje niet voor elkaar kunt krijgen. Dat geldt overigens ook grootschalig. Sinds Adam Smith’ roemruchte voorbeeld van de ‘Speldenfabriek’ weten we dat specialisatie leidt tot grotere welvaart. Ons vermogen tot coördinatie en afstemming ligt aan de basis van ons vermogen om waarde te creëren. Samenwerken is dus voor alles samen werken.
Koppelzones: hoe gaan we met elkaar om?
- Normatief: wat is voor jou belangrijk en wat voor mij? We hoeven niet dezelfde normen en waarden te hebben, maar het is goed het van elkaar te weten.
- Procedureel: wat verwacht jij concreet van mij dat ik ga doen en wat denk ik dat jij al gedaan hebt? Zo wordt misverstand en onduidelijkheid –de belangrijkste oorzaak van problemen in ketensamenwerking-voorkomen. Afspraken hierover krijgen gaandeweg het karakter van ‘standaarden’. Zo dalen(transactie-)kosten, die tot uitdrukking komen in hogere kosten dan nodig, lagere kwaliteit en maatschappelijke impact dan mogelijk en bovenal in te weinig werkplezier.
- Technisch: Deze gaan vooral over de vraag: hoe communiceren we met elkaar? Soms proberen keten-partners het met elkaar eens te worden over één ICT-systeem dat ze allemaal willen gebruiken. Dat is altijd ingewikkeld, en bijna altijd zijn de resultaten minder en de kosten hoger dan verwacht. Dat komt omdat het maken van afspraken over de techniek alleen maar zin heeft als die gebaseerd zijn op de afspraken op het normatieve en procedurele niveau.
Neem je plek
Organisaties en bedrijven, klein en groot, opereren feitelijk allemaal als onderdeel van vaak ingewikkelde ketens. Samen moeten ze een bepaald doel realiseren: zorg voor jongeren, of ouderen die dat nodig hebben, maar ook het bouwen van huizen en wijken, of het ontwikkelen van nieuwe commerciële producten en diensten. We proberen dat nog te doen met de inmiddels onwerkbare spelregels uit de tijd van oude hiërarchische (top-down) sturing. Terwijl professionals steeds meer energie en tijd (administratieve lasten) kwijt zijn om hun hiërarchische bazen tevreden te houden, hebben deze laatsten in de praktijk steeds minder invloed op de gang van zaken in ‘hun’ organisatie. Tijd voor nieuwe maatschappelijke spelregels. Uitgangspunt: ‘neem je plek’: Wacht niet op anderen om zelf –‘horizontaal’-de ketens waarin je zelf zit of waarin je bedrijf, organisatie, school, lectoraat, etcetera zitten beter te organiseren. Sterker nog: er is niemand anders dan jij zelf om dit te doen.
Solidariteit, subsidiariteit en standaardvorming
Acterende burgers zijn naast autonoom en oordeelkundig ook betrokken op elkaar en loyaal aan de samenleving. Zij zijn dan ook onderling solidair, al was het maar omdat samen risico’s kunnen worden gedragen die niemand individueel kan dragen. Vanuit deze houding organiseren zij binnen de publieke ruimte primair zelf deze solidariteit. De staat vormt en beschermt de publieke ruimte. De staat doet dit vanuit het subsidiariteitsprincipe. Dat wil zeggen: de staat geeft primair ruimte aan acterende burgers om voorzieningen tot stand te brengen. Hij stelt normen voor solidariteit en stelt kaders waarbinnen acterende burgers deze organiseren.Hiertoe hoort een stelsel van standaardvorming (‘afspraken-wiki’), waardoor acterende burgers snel en effectief toegang krijgen tot al bestaande afsprakenstelsels om te kunnen afkijken, afwegen en afspreken.
Afkijken, afwegen, afspreken
Ketenpartners maken in een koppelzone met elkaar afspraken over de wijze waarop ze onderling met elkaar omgaan. De ‘werkende afspraken’ in dit afsprakenstelsel zijn mogelijk ‘werkbare afspraken’ in andere koppelzones. Afkijken bij een ander, moet onze basishouding zijn. Zelfs in grote delen van de commerciële sector is er niets tegen om pre-competitieve afspraken breed beschikbaar te maken. In de publieke sector zou het zelfs een plicht moeten zijn om af te kijken. In een soort ‘afspraken-wiki’ beleggen koppelzones hun afsprakenstelsels, waardoor deze beschikbaar zijn voor anderen. Die kunnen afwegen of zij deze ook kunnen gebruiken en dat dan vervolgens weer afspreken.
Vertrouwensinfrastructuur
Verbindingen tussen ketenpartners verlopen beter naarmate partijen elkaar meer vertrouwen. Vertrouwen heeft alles te maken heeft met voorspelbaarheid, wederkerigheid en onderhoudbaarheid (vertrouwen is vooral ook een werkwoord). Vertrouwen kun je dus bouwen. Dat doe je door vanuit de ‘Hoe gaan we met elkaar om?’-vraag afspraken te maken. Die kunnen ‘uitharden’ tot standaarden en instituties. Zo ontstaat de ‘vertrouwensinfrastructuur’ het geheel van afspraken en instituties, waardoor de meeste dingen in ons dagelijks leven voorspelbaar zijn met wederkerigheid en aanpasbaarheid aan nieuwe situaties als norm. Waar hiërarchische aansturing wordt vervangen door horizontale coordinatie in ketens en netwerken is een goede vertrouwensinfrastructuur onmisbaar.
Ophefffen democratisch tekort
Democratie is –zoals Lincoln het zo simpel uitdrukte –“regering van-, voor-en door het volk”. Veel mensen hebben het gevoel dat de democratie er niet voor hen is. Onze representatieve democratie is een groot goed en er is veel te verbeteren aan de kwaliteit van onze ‘democratische rechtstaat’. Maar het echte ‘democratisch tekort’ zit niet in ‘Den Haag’, maar ‘naast de deur’: over te veel dingen die ons leven direct raken, zoals de school van onze kinderen, het verpleeghuis van onze ouders, de bank die ons geld beheert en de internetplatforms die onze data hebben we veel te weinig te vertellen. Acterende burgers, die niet wachten, maar zelf het initiatief nemen om problemen op te pakken, dichten zo het democratisch tekort en vernieuwen daarmee onze democratie.
