Op weg naar een echte volksraadpleging

Ze zijn vertrokken. 52% van de Britten heeft vastgesteld dat ze in de EU niets meer te zoeken hebben. Gesterkt door opiniepeilingen dromen sommigen van een ‘Frexit’, een ‘Nexit’ en van de volledige ontmanteling van de EU. Wie in ieder geval de plank helemaal mis slaat is Mark Rutte. Zijn mantra dat Europeanen alleen een ‘markt’ willen zonder politieke toeters en bellen, staat haaks op het beeld van tegenstemmers, die hun penarie juist aan die open markt wijten.  Kooplui op de Haagse Markt en de Albert Cuyp kunnen dit uitleggen: geen handel als de markt geen smoel, geen porum, geen identiteit heeft.  Geen waarde dus zonder gedeelde waarden. Dwars tegen de tijdgeest in, lijkt het mij daarom de hoogste tijd voor een (nieuwe) Europese beweging die focust op waardevolle verbindingen tussen Europeanen. Dat is de basis voor een Europese identiteit en daarmee de basis voor een Europese gemeenschap, – unie en…ja, ook een -markt.

“See EU”

Jessica Jeans is boerin in Cornwall. Ze werd geportretteerd in het NOS-journaal, een week voor het Brexit-referendum en ze was vast besloten voor ‘leave’ te stemmen, hoewel ze flink profiteert van Europese landbouwsubsidies. “Ik vind dat Europa democratisch veel te ver weg voelt. Niets wat ik doe of zeg heeft invloed op wat er in Brussel besloten wordt.(..) Het is inderdaad erg belangrijk, die subsidies. Maar(..) Ik bepaal liever zelf mijn eigen toekomst, met het risico op falen, dan dat we achter de meute aan moeten blijven hobbelen.” Tegen de waarschuwingen en voorspellingen in van de experts koos ze net als de rest van de 52% ‘leave’-stemmers voor de revolutie en tegen de elite, die hel en verdoemenis hebben voorspeld: ‘we hebben genoeg experts gehoord’. Jessica is een goed opgeleide, assertieve en acterende burger, die haar eigen keuzes wil kunnen maken. Daarmee is Jessica – toch – de held van dit verhaal.

Het gelijk van Angela Merkel

De door de experts voorspelde hel en verdoemenis doen zich inmiddels voor. Een stortvloed van maatschappelijke, politieke en economische ellende hebben de Britten al over zich heen gekregen. Een voorproefje van wat ons bij een ‘Nexit’, een ‘Frexit’ en uiteindelijk een ‘EU-exit’ te wachten staat. Angela Merkel zei het al: “Er is geen enkel voordeel”. Ga maar na:

• Wie landsgrenzen weer opricht, eigen munten introduceert en het vrije verkeer van personen, goederen en kapitaal opheft, creëert heel veel extra transactiekosten, met als gevolg minder transacties en daarmee minder welvaart.
• De concurrentiepositie van 28 afzonderlijke Europese staatjes ten opzichte van China, India en de VS is niet veel beter dan die van San Marino en Andorra.
• Een snelle blik op Google Maps leert tenslotte dat die 28 staatjes aan de oost- en zuidkant zijn ingesloten door een ring van corrupte, vaak misdadige en in ieder geval volkomen instabiele landen.

Vanuit economisch en geopolitiek perspectief is een ontmanteling van de EU dus slecht.
Maar sommige theoretici gaan hieraan voorbij. Hun belangrijkste kritiek op de EU is dat deze onze democratie ondermijnt. Ze stelt ‘supranationaal’ regelgeving vast die nationale wet- en regelgeving overruled. Europese samenwerking kan ook wel in ‘intergouvernementele’ afspraken tussen de landen[1]. Maar wordt het er democratischer van als we alle EU-afspraken (één afspraak geldt  voor 28 landen) vervangen door 28 x 28 afspraken? Zou ons parlement dat echt beter kunnen controleren? Daarnaast: is het bij ons zelf, waar fotorolletjes en bonnetjes verdwijnen en waar lakstiften de waarheid verbergen dan zo goed geregeld? En is het democratisch proces in Sofia, Boekarest, Zagreb, Warschau zo veel beter dan in Brussel? Bovendien, het is – misschien – niet politiek correct om te zeggen, maar ik denk dat de Europese rechtsregels, bewaakt door de Europese Commissie en het Europese Hof,  mijn democratische- en mensenrechten beter beschermen dan mevrouw Le Pen en de heren Orban, Kaczynski en Wilders.

De soevereiniteit van Jessica Jeans

Terug naar Jessica Jeans. Wie goed heeft geluisterd naar haar en haar mede ‘leave’-stemmers hoort dat ‘Brussel’  staat voor een groot bureaucratisch-technocratisch complex, bestaande uit al die anonieme instanties, variërend banken en verzekeraars, tot telefoonbedrijven, ziekenhuizen, woningbouwcorporaties en UWV’s en Belastingdiensten, die sluipenderwijs steeds meer invloed op ons leven hebben gekregen,  die ons voortdurend bestoken met allerlei onbegrijpelijke eisen en ons in ondoorgrondelijke procedures met onvoorspelbare uitkomsten trekken. Misschien spelen Europese afspraken hierin een rol, maar waarschijnlijk is het ‘bureaucratisch-technocratisch complex’ dat het leven van Jessica en de haren zuur maakt toch vooral van eigen bodem. “All politics is local”, aldus een praktische politieke basiswet: een politicus krijgt alleen stemmen als kiezers vertrouwen dat juist hij/zij hún zaken, het beste kan regelen. Wie de wereldproblemen niet kan terugvertalen naar het dorp, de wijk en de stad, verdient het niet om gekozen te worden. Het is duidelijk dat ‘Brussel’ ruimschoots voor dit examen zakt bij Jessica, bij de 17 miljoen overige ‘leave’-stemmers en  bij al die Nederlanders en Fransen die klaar staan voor een Nexit en een Frexit. Daarom gaat het dan ook niet om soevereiniteit van Brussel over te brengen naar Londen, Parijs, Berlijn, of Den Haag, maar om deze te  brengen waar ze in de 21^e eeuw thuishoort: bij Jessica in Cornwall. En bij Pierre in Orange en Rianne in Purmerend.

Soevereiniteit: samen meer

Soevereiniteit[2]  is een ander woord voor zelfbeschikking. Dat begrip wordt vaak gekoppeld aan de staat. Maar het woord zegt het al: het is de vrijheid om te beschikken over iets dat heel dicht bij ons staat, namelijk ons eigen ‘ik’ waar we dus niet alleen ‘over’, maar ook ‘vanuit’ beschikken. Soevereiniteit is dus niet primair een eigenschap van de staat, maar van ieder van ons, van ‘ik’, van de ‘acterende burger’, van Jessica zelf dus. Soevereiniteit is daarnaast niet een ‘zero-sum-game’, waarbij de één soevereiniteit afstaat aan de ander.  De persoonlijke soevereiniteit van Jessica wordt niet kleiner, maar groter als ze bij voorbeeld samen met andere boeren afspraken maakt over het onderhoud van heggen en sloten. Daarmee delen ze hun soevereiniteit over het land, maar kunnen ze allemaal meer vertrouwen op goede afwatering. Uit dit voorbeeld blijkt al dat iemands zelfbeschikking groter kan worden door meer regels en kleiner door minder regels. Wat telt, zijn niet de regels zelf, maar de vraag of de regels bijdragen aan het ontstaan van ‘waardevolle verbindingen tussen acterende burgers, die voor hen een ‘plus’ opleveren, zoals tussen Jessica en haar buren. De EU bewijst haar bestaansrecht niet door alleen maar een ‘markt’ te zijn, maar door extra mogelijkheden te bieden aan Jessica, Pierre en Rianne om tot waardevolle verbindingen met anderen te komen, privé, professioneel en maatschappelijk.

‘We the people’: een volksraadpleging

De sleutel voor succesvolle Europese samenwerking ligt daarom niet bij Merkel, Hollande, Renzi, Juncker en Tusk, laat staan bij Rutte. Hij ligt bij de ‘acterende burgers’ door heel Europa. Samen vormen zij het smoel, het porum, de identiteit van het Europa waarin zij wonen. Zij zíjn Europa. Die identiteit, zoals de acterende burgers die aan Europa geven, bepalen de kaders voor een nieuwe Europese markt, -gemeenschap en -unie. Niet de soevereiniteit van de EU, of van de natiestaten, maar uitsluitend de maximale soevereiniteit van de acterende burgers zelf is daarbij het criterium.

Het is tijd om ‘goede raad’ van het volk, door het volk bij het volk te brengen. ‘Acterende burgers’ stellen met elkaar vast welke waarden en welke regels we wel en niet samen willen delen en hoe we samen tot besluitvorming komen. Ieder die wil meedoen is welkom, iedere deskundigheid telt. Er zijn inmiddels vele manieren bedacht en beproefd om dit ordelijk te doen, [3] maar niettemin zal dit een onderneming zijn die nog nooit eerder is vertoond: 350 miljoen mensen krijgen de kans om met elkaar te verkennen op welke wijze hun vermogen tot het aangaan van waardevolle verbindingen en daarmee hun eigen soevereiniteit groter wordt. Dat gebeurt in zaaltjes, in uitwisselingen, via skype en waarschijnlijk via allerlei nieuwe technologie om elkaar ‘real time’ in verschillende talen te kunnen verstaan. Het heeft een dikke 60 jaar geduurd, voordat we zijn gekomen waar we nu staan. We kunnen dan ook best 6 jaar hiervoor uittrekken. Het resultaat zal de grondslag kunnen zijn van onze nieuwe Unie.

Terwijl regeringsleiders hun energie opbranden in de komende Brexit-vechtscheiding, gaan intussen  Pierre en Rianne, Henk, Ingrid, Mohammed, Sven, Aisha, Laurence, Giovanni, Melina, Leszek, Anne, Manuel, Zsolt en Beate aan de slag. En voor Jessica Jeans geldt, “by all means, please come on in.” Het is ons ‘We the people’-moment. Zullen we het een Europese Volksraadpleging noemen?

[1] Thierry Baudet spreekt in dit verband van “een open netwerk van intensief samenwerkende, maar toch soevereine staten”, vgl T. Baudet, De aanval op de natiestaat, Amsterdam 2016, p. 350.

[2] Voor deze paragraaf heb gebruik gemaakt van Paul Teule, Vrijheid voor gevorderden, Amsterdam 2016, p. 123; in deze tekst zit een bijna letterlijk citaat: “het is de vrijheid om te beschikken over iets dat heel dicht bij ons staat, zo dicht dat we het bijna zijn en er niet alleen ‘over’, maar ook ‘vanuit’ beschikken”. Ik vind de frase “dat we het bijna zijn” niet helemaal correct en heb het op dat punt veranderd.

[3] David van Reybrouck, zelf één van de initiatiefnemers van het  – oorspronkelijk – Belgische G-1000 initiatief geeft een handzaam eerste overzicht; vgl. D. van Reybrouck, Tegen Verkiezingen, Amsterdam 2014, p. 109-150.